Historia przemian Pałacu Staszica w obrazach

Kaplica Moskiewska została wzniesiona z rozkazu króla Zygmunta III Wazy w strategicznym punkcie, przy trasie prowadzącej z Zamku Królewskiego w kierunku Ujazdowa. Złożono w niej ciała carów Wasyla i Dymitra Szujskiego oraz żony Dymitra Katarzyny wziętych do niewoli po bitwie polsko-rosyjskiej pod Kłuszynem w 1610 i zmarłych w 1612 roku na zamku w Gostyninie. Ciała carów król Władysław IV zwrócił Rosjanom w 1635 roku, obiekt zaś niszczał, pozostając w zapomnieniu.

Kaplica Moskiewska, jak podaje część źródeł, istniała do 1954 roku w postaci obiektu znajdującego się na tyłach Pałacu Staszica. Według innych obiekt ten był dawną altaną rodziny Słuszków lub lodownią, zaś sama kaplica została włączona do kompleksu kościoła i klasztoru Dominikanów Obserwantów, na którego gruzach powstał Pałac Staszica.

Kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Zwycięskiej wraz z klasztorem i cmentarzem istniał w miejscu dzisiejszego Pałacu Staszica od 1700 do 1818 roku. Do 1813 roku należał do zgromadzenia Dominikanów Obserwantów, sprowadzonych do Warszawy przez króla Jana Kazimierza po zwycięstwie nad Szwedami. Został rozebrany w 1818 roku po profanacji, która dokonała się w akcie samobójczej śmierci księdza Danikowskiego, administratora kościoła, który odebrał sobie życie na ołtarzu świątyni.

Gmach przy Krakowskim Przedmieściu przeznaczony był pierwotnie na siedzibę Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk istniejącego od 1800 do 1832 roku, kiedy to car Mikołaj I w akcie represji po powstaniu listopadowym uznał je za nieistniejące, konfiskując zbiory Towarzystwa znajdujące się w pałacu. WTPN w pierwszym okresie swego istnienia spotykało się w domu Stanisława Sołtyka i pierwszego prezesa Jana Chrzciciela Albertrandiego, a następnie w kamienicach na Kanonii, wykupionych na ten cel przez Staszica. Otwarte posiedzenia Towarzystwa organizowano wówczas w bibliotece ojców pijarów na ul. Miodowej.

Pusty plac po rozebranym kościele w 1818 roku nabył Stanisław Staszic na podstawie dekretu zatwierdzonego przez cara Aleksandra I, by wznieść w tym miejscu siedzibę Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W roku 1820 został uroczyście wkopany kamień węgielny pod budowę pałacu, a pierwsze posiedzenie Towarzystwa w gmachu zaprojektowanym przez Antonia Corazziego odbyło się w roku 1823. 1824 rok to data pierwszego posiedzenia otwartego dla publiczności, zgromadzonej w amfiteatralnej sali posiedzeń WTPN.

Po likwidacji Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i okresie, w którym w gmachu znajdowała się Dyrekcja Loterii (formalnie od 1835 roku), w 1857 ulokowano tu Akademię Medyko-Chirurgiczną oraz wydział Szkoły Głównej. Jednak sala posiedzeń przekształcona na aulę okazała się zbyt duża jak na zajęcia szkolne. Także pod względem akustyki i temperatury nie spełniała wymogów ówczesnego rektora, w 1862 roku podjęto więc decyzję o przeznaczeniu gmachu na siedzibę rosyjskiego gimnazjum męskiego wraz z cerkwią i internatem.

I Gimnazjum męskie zwane „ruskim”, ulokowane w gmachu dawnego WTPN, oficjalnie utworzono w 1865 roku, adaptując salę na drugim piętrze na cerkiew domową pw. św. Cyryla i Metodego. Pomieszczenie było jednak za małe i w 1877 roku przeniesiono świątynię na pierwsze piętro. W latach 90. XIX wieku z inicjatywy kuratora warszawskiego okręgu szkolnego Aleksandra Apuchtina powstał projekt przekształcenia gmachu w stylu bizantyjsko-ruskim i wzniesienia w nim cerkwi św. Tatiany Rzymianki. W tym celu przekształcono dawną salę posiedzeń Towarzystwa, przeznaczając ją na wnętrze świątyni i bogato wyposażając, zaś w 1893 rozpoczęto przebudowę pałacu według projektu Władimira Pokrowskiego. Zmieniono całkowicie układ wnętrz i wygląd budynku, elewację zewnętrzną zastąpiono majolikową elewacją cerkiewną oraz wzniesiono pozłacaną kopułę z dziesięcioma dzwonami na dzwonnicy. Cerkiew została wyświęcona w roku 1899.

Grunt zamykający plac przed pałacem od strony wschodniej (w XVIII w. zwanym „Kabatkiem”) nabył Kazimierz Karaś – administrator poczt koronnych, członek komisji skarbowej dóbr stołowych, prywatny marszałek dworu królewskiego Stanisława Augusta, i w 1771 wzniósł na jego terenie pałac. Dwupiętrowy gmach w stylu odrodzenia, z piętnastoma oknami, facjatą o pięciu oknach i ozdobnymi armatkami przy narożnych bramach, posiadał jedyny wówczas w Warszawie barokowy balkon z kutego żelaza. W 1772 roku w pałacu stacjonował korpus paziów. Po śmierci właściciela majątek przechodził w kolejne ręce, a pod koniec XIX wieku znajdował się w nim szynk potocznie zwany „U Karasia”, odwiedzany przez dorożkarzy korzystających z postoju znajdującego się na placu. Na początku XX wieku rozebrano jedno skrzydło budynku i zaprojektowano przeznaczenie go na muzeum, a następnie sprzedano pod budowę dochodowych kamienic. Pałac został zburzony przed I wojną światową.

Kwestię uczczenia Kopernika podjęto na posiedzeniu WTPN w 1810 roku. Pomnik astronoma stanowił element całościowego zamysłu Staszica, który chciał wznieść go przed siedzibą Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Powstało kilka niezrealizowanych projektów posągu astronoma, m.in. także autorstwa projektanta pałacu Antonia Corazziego oraz Piotra Aignera. Umowę na wykonanie istniejącego pomnika autorstwa Bertela Thorvaldsena spisano w 1820 roku podczas wizyty duńskiego rzeźbiarza w Warszawie, który pracował nad pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego. Autorem postumentu, wybranym spośród wielu, był zaś Adam Idźkowski. Pomimo publicznej zbiórki funduszy na wzniesienie pomnika oraz finansowego wkładu Towarzystwa projekt sfinalizowano dopiero po śmierci Staszica dzięki kwocie przeznaczonej przez niego na ten cel w testamencie. W 1830 roku nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika Kopernika, podczas którego mowę wygłosił ówczesny prezes WTPN Julian Ursyn Niemcewicz.

W czasie II wojny podczas okupacji napis na pomniku Kopernika zastąpiono niemiecką tablicą z inskrypcją “DEM grossen Astronomen”, którą zdjął potajemnie w 1942 roku harcerz Szarych Szeregów Aleksy Dawidowski w ramach akcji niepodległościowej. W 2017 roku pod pomnikiem została wmurowana tablica upamiętniająca to wydarzenie. Inną akcję z 1943 roku, w ramach której poeci Tadeusz Gajcy, Zdzisław Stroiński i Wacław Bojarski złożyli biało-czerwone kwiaty pod pomnikiem, Bojarski przypłacił życiem. Zniszczony pomnik Kopernika wraz z figurą Chrystusa sprzed kościoła św. Krzyża zostały wywieziony z Warszawy przez Niemców. Posągi porzucone na Śląsku odnaleziono w 1945 roku i ustawiono w pierwotnym miejscu. Pomnik Kopernika poddany renowacji pod kierunkiem Stanisława Jagmina został ponownie odsłonięty w 1949 roku.

Kościół św. Krzyża i Pałac Staszica wraz z posągami Chrystusa i Kopernika tworzą układ obiektów architektonicznych, wyposażonych w podobny ładunek semantyczny i symbolikę. Sakralizacja i desakralizacja stanowiły ważne elementy procesu przemian dziejowych, odzwierciedlających się w działaniach prowadzonych także na placu przed pałacem. To przestrzeń, w obrębie której odbywały się wydarzenia istotne w dziejach narodu, gdzie wielokrotnie wartości patriotyczne łączyły się z religijnymi. Spośród obiektów tworzących poszczególne pierzeje placu kościół św. Krzyża powstał jako pierwszy w 1525 roku (kaplica pw. św. Krzyża istniała od roku 1510).

Przewodniczącym wydziału Wykonawczego Komitetu Odbudowy Pałacu Staszica w latach 20. XX wieku był Franciszek Pułaski – członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Dawną siedzibę Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, odzyskaną wraz z niepodległością przekazano Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu na podstawie uchwały z 1919 roku, zrealizowanej w roku 1924. Komitet Obudowy Pałacu Staszica wyznaczył harmonogram prac tak, by w 100. rocznicę śmierci Stanisława Staszica odsłonić pamiątkową tablicę na odrestaurowanym gmachu. Uroczyste jej odsłonięcie nastąpiło zgodnie z planem 26 stycznia 1926 roku.

W dziejach Pałacu Stasica zderzały się ze sobą, współistniały i wypierały działania powodowane zmianami w ustroju politycznym. Jednak cel istnienia instytucji, dla której został pierwotnie wzniesiony, czyli praca naukowa, zadecydował o ostatecznym przeznaczeniu tego gmachu. Obecnie jest on siedzibą Polskiej Akademii Nauk i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, kontynuujących misję historycznego Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Na zdjęciach Pałac Staszica podczas obchodów Roku Kopernikowskiego i podczas obchodów Święta Pracy Międzynarodówki Socjalistycznej w roku 1953 oraz w odsłonie z 22 lipca tego samego roku z wizerunkiem Stanisława Staszica.

Sesja naukowa PAN „Odrodzenie w Polsce” w 1953 roku w Sali Lustrzanej pod hasłem zaczerpniętym w Frycza Modrzewskiego „Bez nauki Rzeczpospolita uchować się nie może” oraz 37. rocznica Rewolucji Październikowej obchodzona w 1954 roku w Sali Lustrzanej pod hasłem „Niech żyje nauka radziecka, wzór i przykład dla uczonych polskich”.

W pierwotnym projekcie gmach Staszica obejmował tylko główną bryłę na planie prostokąta. Skrzydła poprowadzone w kierunku południowym do ulicy Świętokrzyskiej to rozwiązanie autorstwa architekta Piotra Biegańskiego powstałe w czasie odbudowy pałacu po II wojnie. W oddali za pomnikiem Kopernika widać gmach Teatru Polskiego im. Arnolda Szyfmana, zaprojektowany przez Czesława Przybylskiego (1912).

Obecny wygląd holu różni się od dawnego wnętrza pałacu. Antonio Corazzi w pierwotnym kształcie empirowe schody w stylu włoskim z poręczami z lanego żelaza ulokował z boku od wejścia głównego. Podczas przebudowy pałacu wg projektu Pokrowskiego zmieniono układ klatki schodowej,  tworząc bezpośrednią komunikację międzypiętrową z cerkwią, która najpierw znajdowała się na drugim piętrze. W czasie rekonstrukcji w latach 20. i odbudowy w latach 40. XX wieku został ustalony obecny kształt holu z klatką przesuniętą do ściany od strony południowej.

W Pałacu Staszica na posadzce znajdują się ślady krwi powstańców walczących w jego w obronie od 23.08.1944 do 6/7 września 1944 roku. Badania przeprowadzone z inicjatywy dr. hab. Krzysztofa Kosińskiego z IH PAN oraz dr. hab. Zbigniewa Tucholskiego z IHN PAN wykazały, że jest to ludzka krew, która zachowała się na marmurowych płytach. Można ją dostrzec nie tylko na antresoli; we wnęce przy schodach np. znajduje się krwawe odbicie ludzkich dłoni. Pałac Staszica pełnił rolę powstańczej twierdzy podczas akcji przeprowadzonej w sierpniu 1944 roku, o czym pisze K. Kosiński w artykule Pałac Staszica w czasie wojny . Na zdjęciu widoczny jest także fragment historycznej balustrady.

W miejscu obecnie istniejącej przestrzeni nad klatką schodową na wysokości pierwszego piętra, w pierwotnej postaci gmachu znajdowała się amfiteatralna sala posiedzeń, mieszcząca kilkaset osób. Od strony północnej graniczyła z gabinetem mineralogicznym, którego okna wychodziły na stronę Krakowskiego Przedmieścia, zaś część prezydialna obejmowała obszar aż do ściany południowej budynku. Na zdjęciu widać kolumny stylizowane na neoklasycyzm i współgrające z kolumnadą corazziańską, odtworzoną w Sali Lustrzanej. Rzeźby głów polskich uczonych to ekspozycja kolekcji autorstwa Zofii Wolskiej.

W Sali Lustrzanej można obejrzeć historyczne eksponaty, jak np. mównica z logo Towarzystwa Naukowego Warszawskiego czy XIX-wieczne rzeźbione popiersia polskich uczonych. Węzeł komunikacyjny i hol przed salą to rozwiązania wprowadzone przez Piotra Biegańskiego po II wojnie. Cyrklowe okna, wychodzące na stronę południową, zostały zaprojektowane tak, by w słoneczne dni efekt świetlny eksponował jedno z ważniejszych miejsc w budynku – przestrzeń przed Salą Lustrzaną. Na zdjęciu widoczna jest wystawa stała, przygotowana przez Archiwum PAN prezentująca dzieje Pałacu Staszica.

Widok z okna Sali Lustrzanej w Pałacu Staszica w kierunku Krakowskiego Przedmieścia stanowi jedno z najbardziej popularnych ujęć pośród przedstawień Warszawy. Perspektywa w kierunku Zamku Królewskiego z punktu usytuowanego w tym miejscu to spojrzenie znane z obrazów Canaletta. Pozwala przyjrzeć się pod innym kątem gmachowi kościoła Świętego Krzyża i pomnikowi Mikołaja Kopernika, a także w pełni dostrzec zamysł rzeźbiarza Antoniego Grabowskiego, autora projektu opartego na umieszczeniu w posadzce placu modelu Układu Słonecznego zaczerpniętego z dzieła Kopernika O obrotach sfer niebieskich (2007).