Sala im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego

Sala im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego to jedyna sala konferencyjna ulokowana w parterowej części pałacu. Prowadzi do niej przejście z holu głównego, co sprzyja wykorzystywaniu tego pomieszczenia jako sali wykładowej podczas wydarzeń otwartych dla publiczności, odbywających się w Pałacu Staszica a także jako miejsca na wystawy czasowe i prezentację kolekcji w gablotach. Sala o powierzchni 73 metrów kwadratowych na planie prostokąta posiada ustawienie typu „klasa szkolna” na 36 miejsc (6×4+6×2), ponadto istnieje możliwość ustawienia teatralnego, liczącego 70 miejsc siedzących. Jest to sala typowo multimedialna z zapleczem telekonferencyjnym, posiadająca także kabinę symultaniczną dla tłumaczy oraz słuchawki dla uczestników. System grzewczy nie jest tu przysłonięty drewnianą obudową, jak w przypadku sal na piętrze a rzutnik z ekranem, stanowiące stałe elementy wyposażenia, w połączniu ze współczesnymi meblami nadają pomieszczeniu charakteru nowoczesności. Nie jest to jednak główna cecha wystroju, gdyż nowe rozwiązania łączą się tu z historyzmem i stylizacją na modłę corazziańską, nawiązującą do pierwotnego wyglądu pałacu. Pilastry w porządku jońskim z charakterystycznymi wolutami oddzielające łukowe ornamenty, cyrklowe okna, sztukateria a przede wszystkim bogato rzeźbiona faseta, posiadająca florystyczny motyw zbieżny ze zdobieniami znajdującymi się piętro wyżej w Sali im. Stanisława Staszica, tworzą klimat odpowiadający historycznej części budynku. Zastosowanie oryginalnego, jak na budynek Pałacu Staszica, nowego typu oświetlenia (świetlówki podwieszone na likach) sprawiło, że trzy ozdobne rozety inaczej prezentują się tutaj, niż w przypadku połączenia ich dekoracyjnej funkcji ze stylowymi żyrandolami w innych salach konferencyjnych. Na jednej ze ścian znajduje się portret Władysława Franciszka Sierpińskiego (Wiceprezesa PAN 1952-1957). Widok dostępny z okien balkonowych to spojrzenie na podwórze od strony budynku Warszawskiego Szpitala dla Dzieci, działającego w tym miejscu od 1875 roku.

Z planów oraz opisów źródłowych wynika, że parter wschodniej części pałacu w czasach działalności Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk przeznaczony był na przestrzenie użytkowe, m.in. magazyny biblioteczne. Obecny fragment budynku, w obrębie którego znajduje się prezentowana sala obejmuje ponadto część nieistniejącą w projekcie pierwotnym. Także w czasie przebudowy gmachu na cerkiew i gimnazjum wraz z internatem, według projektu Władimira Pokrowskiego (1892), bryła pałacu od strony południowo-wschodniej nie została poszerzona i kończyła się w tym obszarze na pomniejszych pomieszczeniach przechodnich i przynależących do klatki schodowej. Okres przebudowy pałacu pod okiem Mariana Lalewicza (lata 20. XX wieku) przynosi nowe rozwiązanie dla tego fragmentu budynku, w postaci wnętrza na planie podłużnego prostokąta, przylegającego do holu głównego od strony wschodniej. Wraz z projektem dobudowy skrzydeł w kierunku ulicy Świętokrzyskiej, autorstwa Piotra Biegańskiego (czasie odbudowy pałacu po II wojnie) powstała w tym miejscu obecna postać sali konferencyjnej. Podobnie, jak Sala im. Marii Skłodowskiej-Curie na I piętrze, jest ona konceptem powstałym w latach 40. XX wieku – łączącym historyzm i stylistykę corazziańską z potrzebami przestrzeni biurowych. Wprowadzenie zdobniczej sztukaterii, pilastrów w stylu jońskim oraz cyrklowych okien to zabiegi nadające tej przestrzeni charakteru zbieżnego z pierwotnym wyglądem pałacu. Ten fragment budynku sąsiaduje z Warszawskim Szpitalem dla Dzieci, którego obecna postać jest efektem rozbudowy przeprowadzonej w 2011 roku[1].  Jak wskazywał Jan Chmielewski (główny realizator rozbudowy) jeszcze w latach 60. XX wieku przedmiotem dyskusji był projekt budowy mostowej trasy Świętokrzyskiej, kolidujący z lokalizacją szpitala. Przyjęty w 2003 roku kierunek zagospodarowania przestrzennego zadecydował o rezygnacji z tego rozwiązania urbanistycznego oraz o „uporządkowaniu południowej pierzei ul. Świętokrzyskiej”[2] i rozbudowie gmachu szpitala. Efektem tych rozwiązań jest obecny układ budynków, widoczny z okien Sali Dąbrowskiego.

Nadanie nazwy im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego sali znajdującej się w parterowej części budynku w pierwszym odbiorze wydaje się rozwiązaniem rozbieżnym z dziejami pałacu. To przecież w historycznej jego części, w północno-zachodnim narożniku pierwszego piętra znajdował się kompleks przeznaczony na ekspozycję kolekcji militariów, archiwum i dzieł sztuki przekazanych WTPN w testamencie przez generała. Późniejsze wypadki sprawiły jednak, że owa Sala Dąbrowskiego (zwana później Salą Dwukolumnową) po likwidacji zbrojowni i skonfiskowaniu zbiorów przez Rosjan, a także po znaczącej zmianie w układzie wewnętrznym budynku z czasem stała się Salą Okrągłego Stołu. Te nawarstwienia historyczne i znaczeniowe (bo związane z dziejami nowszymi) domagały się uwzględnienia, przy jednoczesnym dążeniu do przywrócenia w gmachu pamięci Jana Henryka Dąbrowskiego. Jest on postacią niezwykle ważną i symboliczną[3] dla działań prowadzonych w murach Pałacu Staszica w pierwszych latach istnienia gmachu. Zgodnie z ostatnią wolą Dąbrowskiego, członkowie Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk nie tylko udostępnili publiczności jego zbiory, ale także nazwali salę w pałacu jego imieniem. Obecnie w pomieszczeniu, położonym w południowo-wschodniej części budynku na poziomie parteru, organizowane są nie tylko spotkania konferencyjne z udziałem publiczności, ale także  wystawy czasowe towarzyszące wydarzeniom kulturalnym. Nierzadko eksponowane są tu zbiory prezentowane w gablotach. Ta funkcja prezentowanej sali stanowi o związku tego fragmentu gmachu z przestrzenią muzealną powstałą w 1823 roku w pałacu – wówczas dzięki zbiorom ofiarowanym w testamencie WTPN przez Dąbrowskiego. Zaakcentowanie roli przestrzeni otwartych dla publiczności w Pałacu Staszica, funkcjonujących tu w pierwszych latach jego istnienia jak i obecnie stanowiło argument połączenia dwóch wyzwań – przywrócenia pamięci o roli Dąbrowskiego dla przestrzeni i działalności prowadzonej w gmachu z nazwaniem sali[4], która do 2020 roku pozostawała bezimienną.

Partia „Historia” w opisie sal prezentowanych na stronie Pałacu Staszica stanowi próbę przybliżenia dziejów wybranego fragmentu budynku. W przypadku sal im. Hugona Kołłątaja i im. Stanisława Staszica mowa jest o bibliotekach zlokalizowanych w tej części pałacu w czasach Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w przypadku Sali Lustrzanej – o sali posiedzeń, zaś Sala Okrągłego Stołu inspiruje do opowieści o zbrojowni Dąbrowskiego. Sala im. Erazma Majewskiego to przestrzeń związana z historią muzeum, zaś im. Marii Skłodowskiej-Curie z powojennym gmachem i działalnością prowadzoną w obszarze nauk ścisłych. Historia sali im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, znajdująca się na styku historycznej części pałacu i obszaru dobudowanego po II wojnie mogłaby być historią bliżej niezidentyfikowanych pomieszczeń użytkowych i przechodnich fragmentów budynku. Mogłaby także być opowieścią o sali bez historii, bo znajdującą się w nowej części pałacu, pozbawioną barwnych anegdot o przeszłości. Taka opowieść wydaje się być odpowiednią dla pomieszczenia konferencyjnego, stylizowanego na architekturę klasycystyczną, ale tak naprawdę nowoczesnego i multimedialnego, podobnego do wielu pomieszczeń tego typu. Jednak jego lokalizacja – sali, znajdującej się „na styku” przestrzeni sąsiadującej z historycznym holem i nowym fragmentem budynku, poniekąd staje się symboliczną przestrzenią przejścia łączącego „stare” z „nowym”, dawne z teraźniejszym. Może być symbolem kontynuacji tradycji kultywowanej i przetwarzanej w odmiennych warunkach. Nowoczesne wyposażenie prezentowanego pomieszczenia połączone z corazziańską stylistyką, kabiny tłumaczeń symultanicznych z tymczasową przestrzenią muzealną, telekonferencje współistniejące z upamiętnieniem generała Dąbrowskiego stanowią tu przejawy historii, historii zwrotów i przerywanego istnienia, ale także historii ciągłości, tak charakterystycznej dla instytucji działających w murach pałacu.
Zatarcie śladów przez władze rosyjskie po gabinetach Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (zlikwidowanego przez cara Mikołaja I w 1831 roku) nie zatarło pamięci o tej instytucji. Zawieszenie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (w latach 1951-1981) nie zaważyło na jego obecnej działalności. Inicjatywy wskrzeszenia WTPN (w środowisku „Biblioteki Warszawskiej” w 1859, w środowisku krakowskiej „Akademii Umiejętności” w 1904)[5] doprowadziły do ogłoszenia istnienia Towarzystwa Naukowego Warszawskiego w 1907 roku i odzyskania przez TNW gmachu pałacu (1918). Utworzenie PAN wiązało się z likwidacją TNW (1951), które jednak reaktywowane (1981) stanowi główną instytucję naukową, współdziałającą w murach pałacu z Polską Akademią Nauk. Ośrodki te wraz z innymi towarzystwami i instytucjami pomocniczymi działającymi w Pałacu Staszica zrzeszają badaczy i przedstawicieli środowisk naukowo-kulturalnych, kontynuując XIX-wieczną misję rozwoju intelektualnego i opierając te działania w wieku XXI na łączeniu tradycji z nowoczesnością.

Obiegowa nazwa tego pomieszczenia „sala multimedialna” zwraca uwagę na obecność rozwiązań, które są oczywiste dla użytkowników pałacu w XXI wieku, żyjących w erze cyfrowej i bezprzewodowej komunikacji. To jednak ślad postępu, który w przestrzeni Pałacu Staszica łączy się z historią i tradycją. Nowe rozwiązania techniczne, podobnie jak nowe nurty w metodologii badań są narzędziem kontynuowania idei, wartości utrzymywanych w gmachu mimo zawirowań historii i przeobrażeń politycznych. Działania tu prowadzone nie ograniczają się do prac na polu naukowym, ale obejmują także inicjatywy nastawione na szeroki odbiór. Niezależnie od tego czy uobecniają się poprzez aranżację muzealną, czy nowoczesne rozwiązania telekomunikacyjne stanowią o wzajemnej relacji świata nauki ze społeczeństwem. W upamiętnieniu generała Dąbrowskiego nie chodzi tylko o kolekcję militariów, archiwa czy bibliotekę traktowane jako element wyposażenia pałacu, ale o symbolikę jaka wiązała się z tymi zbiorami – bohaterstwa, niezłomności i walki nie tylko militarnej, ale także prowadzonej w sferze intelektu. W wystroju sali nie chodzi o naśladownictwo, ale odtworzenie dawnego klimatu i zbudowanie powiązań z XIX-wieczną odsłoną pałacu także w obrębie warstwy architektonicznej. W jej wyposażeniu nie chodzi o dostosowanie się do bieżących trendów, ale o stworzenie idealnego warsztatu pracy naukowej i przestrzeni sprzyjającej upublicznianiu jej wyników. W działalności prowadzonej w murach Pałacu Staszica istotne jest połączenie dawnych wzorców i aktywności z potencjałem nowych rozwiązań i bieżącymi potrzebami, jakie niesie ze sobą rozwój dyscyplin naukowych a także szerzej – rozwój cywilizacyjny.

Aleksandra Wójtowicz

[1] Przetarg na modernizację i rozbudowę szpitala wygrała Pracownia Chmielewski – Skała Architekci. Projektanci: Jan Maciej Chmielewski, Jarno Chmielewski, Marcin Skała, Michał Wysokiński, Tomasz Tekień, Magdalena Kubicka, konstrukcja: FC-PROJEKT, Adam Filipiuk, Andrzej Czardybon, generalny wykonawca: Warbud SA, inwestor: Warszawski Szpital dla Dzieci SP ZOZ.
[2] J. Chmielewski, Kształtowanie przestrzeni urbanistyczno-architektonicznej w krajobrazie kulturowym otoczenia Pałacu Staszica w Warszawie, w: Refleksja humanistyczna w planowaniu przestrzennym, red. A. Wójtowicz, J. Paulinek, Warszawa 2019, s. 75.
[3] Por. opis Sali Okrągłego Stołu, zwłaszcza partie „Historia” i „Semantyka”.
[4] W 2005 roku prof. Jan Pruszyński, specjalista w zakresie ochrony dziedzictwa kultury przygotował dla PAN Zakładu Działalności Pomocniczej opinię w sprawie nadania nazwy nowo otwartej wówczas sali konferencyjnej w Pałacu Staszica, postulując jej nadanie imienia Generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Rzecz dotyczyła sali znajdującej się w części parterowej budynku, której przeznaczenie z czasem zmieniono i obecnie w pomieszczeniu tym znajduje się kawiarnia „Kopernik”. Niemniej sam projekt nadania, a w zasadzie przywrócenia jednemu z pomieszczeń w pałacu imienia generała Dąbrowskiego był niezwykle trafny i wpisujący się w tradycję tego obiektu. J. Pruszyński, Opinia w sprawie nadania sali w Pałacu Staszica imienia Generała Jana Henryka Dąbrowskiego, dokumentacja ZDP PAN, maszynopis.
Nazwa upamiętniająca Dąbrowskiego, przyjęta w roku 2021 dla sali nr 006 wraz z nazwą upamiętniającą Erazma Majewskiego domknęła także system nazewniczy w pałacu poprzez wprowadzenie równowagi w systemie nazewniczym poprzez uwzględnienie działalności muzealnej w murach pałacu. Na ten temat zob. fragmenty opisów pt. „Nazwa” w części poświęconej Sali Lustrzanej i Sali im. Erazma Majewskiego.
[5] Historia TNW za: TNW w 1907-2007, http://www.tnw.waw.pl/index.php/26-historia/145-towarzystwo-naukowe-warszawskie , dostęp: 23.11.2020.